Статьи

Иҧсаҟьаны иҟоу ажәлар ааҧсауеит… 03.09.2010

Иҧсаҟьаны иҟоу ажәлар ааҧсауеит…

Автор: Баҭал Гәынба

Џьыкырба Гугуца Шьаликәа-иҧҳа диит 1961 шықәса, ҧхынгәы 5, Мгәыӡырхәа ақыҭан. Аҧснытәи аҳәынҭқарратә университет афилологиатә факультет раҧхьаӡатәи аушьҭымҭоуп. Аус лухьеит акультура аминистрраҿы анаукатә усзура аиҳабыс, Аҧсны ашәҟәҭыжьырҭа "Алашара" редакторс, Гәдоуҭа акультура Хан аҟны сахьаркыратә напхгаҩыс, Гәдоуҭа араион акультуратә аҟәша аиҳабыс, Аҧсны аџьынџьтәылатә еибашьра анеилга, араион аҟны раҧхьаӡатәи аҳәынҭқарратә музеи аиҿкааҩцәа дыруаӡәкуп, жәлар рфорум "Аидгылара" алахәылаҩ, иахьа С.П. Дбар ихьӡ зху Гәдоуҭатәи амузеи ахылаҧ-шҩы хадас дыҟоуп.

- Гугуца, бара Аҧсны иазку азҵаарақәа зегьы рыӡбараҿы балахәын еснагь. Уахь, аполиткатә зҵаарақәа рахь, бнеира зыбзоурада?

Зегь аӡбахә бзианы ишәаҳахьеит Владимир Платон-иҧа Анқәаб напхгара зиҭоз алитера-туратә «кружок». Уаҟа, арҿиара инаваргыланы, еснагь иҳадигалон иара дзыргәамҵуаз, игәа-ҵантә иаауаз ҳаҧсадгьыл иаҧырхагаз азҵаара-қәа. Уи еснагь ицәажәара, илекциақәа дрылагон ҳаҧсадгьыли ҳажәлари рыла. Убас иҳалаиааӡеит уи абзиабара ҳахьыҟазаалак иҳацны. Дыҟаӡам сара сыҧсҭазаараҿы уи еиҧш апатриот зыҧсадг-ьыл азы зыҧсы ҭыхны изкыз. Иахьа сгәы иалоуп уи ишәҟәқәа реизга ахьҭыжьми, иара патриот дуӡӡак иаҳасабала ииубилеи аҳәынҭқарраҿы иахьымҩаҧгам.

Усҟан ауниверситет ахыбраҿы Вл. Анқәаб, Ал. Папасқьыр, О. Дамениа (сара сызхаану9 ра-жәа иазыӡырҩуан астудентцәа, урҭ еснагь иаҳ-зааигәан. Раҧхьаӡа аҧсуааи ақырҭқәеи реидысла-реи ауниверситет аҩнуҵҟа ақырҭцәа рхымҩаҧга-шьеи иазкын уаҟа сықәгылара. Исгәалашәоит, асценахь саныхәна, ажәлар санрылаҧш азныказы сшәеит, искыз сзамыҧхьо. Нас асцена авараҿы иааиз Вл. Анқәаб ибжьы сшәара саалнагеит4 "ара бааигәара сыҟоуп, бымшәан", - ҳәа. Убас ажәалар рацәаны еизаны иахьыҟаз раҧхьаӡатәи сықәгылара аныҟаз ?ҧ шықәса схымҵӡацызт…

- Уи зыӡбахә бымоу алитературатә «кру-жок» инанагӡоз аусқәа рацәан. Усҟан иҟан ишә-ҿагылоз, ААУ аҟны аус зуаз, иахьагьы зуа алек-торцәа. Урҭи бареи шәышҧеизыҟоу?

Уи азы сара сгәаанагара аартны изыҩхьеит. Агазеҭ аҟны санықәгыла ашьҭахь М.А. Лаба-хәуа ашәҟәы сзиҩит. Уи аҭак аҟаҵара салам-гаӡеит, избанзар ҳастудентра ашықәсқәа раан ҳа-ра астудентцәа иааҩыз ашәҟәқәа зегьы рыхҩы-лаа сымоуп, урҭ еизакны иҭсыжьыр сҭахуп ҭоу-рыхтә ршаҳаҭгак аҳасабла. Ус исымамызҭгьы сара исзыҩӡомызт. Уаҟа знапы аҵаҩу ауаа иахьа урҭ зегьы згәалашәо рацәаӡоуп, убри аҟынтә, ес-нагь иҟаз шыҟаз ҳәалатәуп, изызҳауа аҿар дыр-дырразы. Мамзар џьоукы-џьоукы ателехәаҧ-шрала санрыхәаҧшуа, сцәа сыҭӡыӡаауеит, иацы ирҳәаз рхаршҭны, иахьа иҿыцу «ашәак» цәыр-ганы ирҳәоит, уи аҟазшьақәа зегьы иреицәоуп. Ус иҟоу ауаа бзиа избаӡом.

- С.П. Дбар ихьӡ зху раҧхьаӡатәи иҳәын-ҭқарратәу амузеи аиҿкааҩцәа быруаӡәкуп. Сын-тәа уи иахыҵуеит ?џ шықәса. Иҟоума аиҭар-ҿыцрақәа, аэыҧсахрақәа аҩнуҵҟа? Шәекспо-натқәа рҭагылазаашьа зеиҧшроузеи?Ииашоуп, амузеи аиҿкаара даараӡа аҭак-ҧхықәреи агәыблыреи ацзароуп. Ус иҟаз ҳэеи-дкыланы, иахьа ишыжәбо иҟаҵоуп. Араҟа ишь-ҭоуп хәы змаӡам аекспонатқәа. Урҭ ахьықәаҳҵои изҭаҳҵои уамак еиқәшәам, аха ҳгәыҕуеит наҟ-наҟ амузеи иҵегь аэеиҵнахып ҳәа. Иааиуа лаҵарамзазы Сергеи Платон-иҧа Дбар ихыҵуеит 6џ ш. Уи изку ауада еиҭаҳарҿыцыр ҳҭахуп. Аму-зеи аэарҭбаарц, аэеиҵнахырц иаҭахуп есымша иҿыцу акы ацҵара, аха… Амузеи иадҳәаланы ис-ҳәар исҭаху, иахьынӡаилшогьы дацхраауеит ад-министрациа Ахада Возба Даур Гурам-иҧа. Уи уажәааигәа амузеи азы иааихәеит араӡнытә ҳа-зырҭрақәа. Иара убас абри амузеи ааиҿаҳ-кааижьҭеи, иара амузеи адагьы цхыраарак аҳа-сабала ҳзынидгылаз аказы мап ҳцәимкӡацт. Ама-ла иӡбахә ҳҳәар иҭахӡам, аха иахьа исымҳәар иашахом, уи Заур Арӡынба иоуп. Амузеи аек-спонатқәа рҭагылазаашьа уадаҩуп, урҭ ирҭахуп ахылаҧшра, арыцқьара, ахәа иамкразы ахәшә рыхьшьлатәуп…

- Алхрақәа ҳанрылацәажәах, иҳаҳәа, иҟан Аҧсны аиҳабыра рыхьӡала ашәҟәы Гәдоуҭатәи амузеи аусзуҩцәа шәамхразы, хаҭала адиректор Гәынба Баҭал иамхра азҵаара. Уи адагьы амузеи акәша-мыкәша ацәажәарақәа.

Ааи, иҟан, уи аҩыза ашәҟәы амузеи аҟны ишьҭоуп. Еиҿкаан Гәдоуҭатәи анацәа рхеидкыла амчала. Ажәакала ирҭахын адиректор иамхра, нас уаҟа аус зуа зегьы хымҧада, уи ашәҟәы хым-ҧада искьыҧхьуеит. Уаҟа знапы ану ахацәа шамахамзар зегьы срыдгылеит, сразҵааит избан ҳәа. Аӡәгьы аҭак изыҟамҵеит. Уи ашәҟәы азҵаа-ра Аҧсны Аҳәынҭқарра Ахада С.У. Багаҧшь иҟынӡа инеит. Ақалақь Гәдоуҭа, Гәдоу аӡы нырцә иҭахаз ирызкны абаҟа анаадыртыз ус сеиҳәеит4 "исаҳаит, издыруеит амузеи акәша-мыкәша иҟоу ацәажәарақәа зегьы, уи азҵаара сара аҭыҧ иқәысҵоит ҳәа. Уи нахыс уи аус иаанкылан.

- Бара ласы-лассы еиҿыбкаауеит аиҧыларақәа, ахәылҧазқәа, аиқәшәарақәа, урҭ быҧсҭазаараҿы иаҵанакуеи?

- Сыҧсҭазаараҿы урҭ хадоуп. Иааҟасҵо зегьы сҭаацәа, сҩызцәа зегьы алахәуп. Убри аҟнытә ауаҩы бзиа иибо аус данаҿу, иҧсҭазаара иацлоит. Сыҧсҭазаараҿы аӡәы игәы маҷк исзырҧсасизар, игәы иахәо сзыҟаҵазар, уи сара сзы акраҵана-куеит.

- Еснагь иҿыцу идеиак ыҟоуп амузеи аҟны. Уа-жәы аус здыжәулозеи? - Ииашаҵәҟьаны уажәы ҳаҿуп ажәытә пат-реҭқәа реизгареи (?ҧ-?9-тәи ашә.9, абыргцәа авидео рҭагалареи. Ари апроект дадгылеит Мос-ква инхо Наида Аргәын-ҧҳа. Апатретқәа Аҧсны аҩнуҵҟа рцәыргақәҵақәа еиҿаҳкаар ҳҭахуп.

- Бышҧахәашуеи иахьа ҳазхьынҳалауа, аха иҳампыҵӡаауа иалагаз Аҧсуара?

- Аҧсуара ҳампыҵымӡаарц, имиасырц, ҳхаҭа пату ақәаҳҵароуп, иныҟәаагароуп. ҳара ҳха-ҭақәа уи аҟаҵара ҳаҟәыҵит, аҿар инаргӡар ҳҭа-хуп. Сара салалаӡом. Аҧсны иаҭаауеит асасцәа дуқәа. Уи гәазырҳагоуп. Сара анык, наҧшҩык, аҧсуаразы згәы былуа аӡәы леиҧш исҳәарц ис-ҭаху. Урыстәыла апрезидент Дуӡӡа дахьнаагоз аҧсуа ҩнаҭак ҳмоуӡеи?! Иҟалап дақәшаҳаҭым-хазаргьы. Аха хә-минуҭк иадамхаргьы рчеи-џьыка рнапы иқәыргыланы, бзиала уаабеит ҳәа аҧсуа маҭәала аҕьараҳәа, иахьиҧылашаз џьара изыҟамлеи?! Аамҭа цоит, уашьҭан ҭоурыхҭҵааҩ-цәақәак ирҳәо изыҟаҳҵои амшын аҧшаҳәаҿтәи иҧылара?! Мамзаргьы, ицәгьоума Дәрыҧшь ақы-ҭан аҭоурых иазынхаз )аркьыл Маҳҭы игәараҿы Хрушьов иара убас аҳәаанырцәтәи аҳәынҭқар-цәа дуқәа раара?! Аҭоурыхи аҧсуареи еснагь еидҳәалан, урҭ еидымгакәан ҳрыхәаҧшлароуп, нас ауп аҧсуара анмыӡуа, ианеиқәхо.

- Аҧсуа бызшәа аҭагылазаашьа бышҧахәаҧ-шуеи иахьа?

Аҧсуа бызшәа еснагь иӡыргалатәуп, уи ала ҳцәажәалар ауп. Аҩны ани аби хымҧада рхәыҷ-қәа аҧсышәала ирацәажәалароуп. Ирацәаӡоуп изҵар зҭаху. Абызшәатә фондқәа раионцыҧхьаӡа иаҧҵатәуп. Аҧсны аиҳабыра ирҳәалароуп, ицәа-жәалароуп ҳбызшәала, уи астатус шьҭыхтәуп.

Аҧсны Ахада иоума, егьырҭ аиҳабыра зегьы изҭаауа иарбан ҳәынҭқарразаалакь раҧхьатәи ражәа, рҳәоу ҳхатәы бызшәала ирҳәароуп. Ир-зыӡырҩуа еилыркаартә ҳара аҳәынҭқарреи абыз-шәеи шҳамоу, уи ҳгәы шаладуу. Иахәаҧшуа аҧсшәа ззымдыруагьы дазхәыцыртә, абызшәа ззымдыруа ахаан аҭыҧ шимоуа ала…

- Бара хҩык ахшара брануп, бҭаацәара дууп, ицәгьаӡами арҭ зегьы реилагӡара? Ирыхьӡузеи бхәыҷқәа?

- Шьаридан, ҳанифа, Дадын - идуқәоуп. Аи-ҳабы АГУ аҟны англыз бызшәа длырҵоит, аиҵ-бацәа студентцәоуп. Еснагь исыцхраауеит, исы-вагылоуп. Раби сареи амузеи аҟны аус еицаа-уеит уи маҷк сарманшәлоит.

- Наҟ-наҟ шәгәы иҭеи, амузеи аҿы еиҭакра ҟалома?

- Амузеи апланқәа рацәоуп. Аиҭакра, ацҵара ҳгәы иҭоуп. Беслан Быҭәба амузеи аҟаҵаразы ас-мета ҟаиҵан, аха Аҧсны аиҳабыра усҟан идмыр-ҟаҵеит, иааныркылеит. Ирҳәеит амузеи аҟаҵара рхахьы ишырго, ишыҟарҵо, аха… Иаҳҳәап, Беслан Быҭәба амузеи европатәи астандарт иақәшәо иҟаиҵазҭгьы, уи иабеигоз, ишьҭыхны игозма?! Иахьа аибашьцәа ирызку амузеи гылазаауан ихьыҵәцараха. Ари азҵаара анышьҭысх, Гәдоуҭа администрациа ахыбраҿы усҟан аҧыза-министрс иҟаз Александр Анқәаб ус иҳәеит4 «Аҳәаанырцәтәи апроектқәа ҳара иаҳ-ҭахӡам, уи иеицәамкәа ҳара ҳхала иҟаҳҵоит», - ҳәа… Иахьагьы ус иаанхеит… Аӡәгьы уи апроект ахьӡала акгьы имҳәаӡеит. Убраҟа иазгәеиҭеит Александр Анқәаб 2010 ш. абиуџьет иалаҳҵоит иҳәеит, аха амузеи иагьыргәаламшәеит….

Акызаҵәык исҳәар исҭаху, амузеи аусзуҩцәа зегьы рџьабааи рычҳареи рзы иҭабуп ҳәа рас-ҳәоит.

- Ирзеиҕьабшьарц ибҭахузеи аҧсуа жәлар.

- Аҧсуа жәлар акыр збахьоу, изхызгахьоу жәла-руп. Исҭахуп рыҧсадгьыл аҟны иаҧшәымацәаны иҟазарц, аҧсуа дшаҧсуоу даанхарц. Амал змоу измам маҷк диҵгәарц, уи иагьҳақхоит. ҳазхысыз, ҳазнысыз ажәлар ирхамшҭларц. Уи ҳгәалашәо-наҵ ауп ҳажәлар рыҧсы анҭазаауа. Иҭахаз рҭаа-цәарақәа ҳалаҧш хаа рхызарц, иуаҩыбжаны иаанхаз ҳажәа ҟәандала ргәы ҳарҧсаҳәаларц. Иа- хьа ҳажәлар рзыҳәан зегь реиҳа ишәарҭоу, анар-котик ҳҿар рыларҵәароуп. Аҿагылара анҳалым-ша, даараӡа ишәарҭахоит уаҵәтәи ҳҧеиҧш...

- Анефт аҵхра бышҧазыҟоу?

- Ари азҵаараҿ ҳажәлар эмырҳа-эырдагәа ҟарҵоит. Убри азакәхап ргәаанагарагьы аӡәгьы дашьҭам, аӡәгьы дагьразҵаауам. Сара агәра згоит уи апроект аконфликт шалҵуа. Ари ацәажәарақәа цоижьҭеи, аха аӡәгьы инапы аимыркит. Иҟоуп Косыгин истатиа, уаҟа зегьы аҳәоит. ҳара зегьы ҳрыз-хәыцроуп - ҳтуризм, ҳашьхақәа, ҳадгьыл… Ам-шын аҵа кылаҳжәоит, аха уи иаанаго аҧсабаратә цәырҵрақәа ҳрызхәыцхьоума?..

- Ажәлар реидкылара, ракзаара бышҧары-хәаҧшуеи?

- Ажәлар реиҟәшара аӡәы аҩсҭаа еиҧш даха-ҧыруеит. Уи изеиҕьуп хымҧада, аха "ажәлар ры-шәиҧхьыӡ аҵла арҩоит" рҳәоит, убри дацәшәа-роуп, ихшаз дрызхәыцроуп иҟазҵо. Агәра згоит урҭ реидкылара зылшо хымҧада дцәырҵуеит, избанзар иҧсаҟьаны еилаҧсоу ажәлар ааҧсауеит.

- Аҵыхәтәан ибҳәарц ибҭахуи?

- Аҭоурых змоу ажәлар ҧсра рықәӡам. ҳажә-лар мыӡырц, еиқәхарц илшозгьы, илымшозгьы даҵгәаны зегь ҟаиҵеит, ихгьы ахҭниҵеит Владис-лав Арӡынба. Исҭахуп ҳажәлар уи игәашьамхи, идырреи, иҵаулареи маҷӡак иадамхаргьы ирыц-зарц.

Иара хаҭала ҳагәқәа аҵәымыҕ иалаиҵаз алым-ҵӡо иаанхеит. Уахгьы-эынгьы ҳабла дыхгылоуп. Имч, илшара, идырра зегьы, бзиа иибоз иҧсад-гьыли ижәлари ирзаанижьит.

Иҳагу-иҳабзоу еибаҳҳәароуп, иугу уазҳәо уз-ҭаху иоуп, убри аҟынтә, иҳалшо зегьы ҟаҳҵароуп. Анцәагьы лыҧха ҳаиҭарц, даҳхылаҧшырц.

Возврат к списку